>> Kỳ cuối: Không thể né tránh vấn đề cốt tử 

Luật Giáo dục cơ bản được Quốc hội Nhật Bản ban hành lần đầu năm 1947 và sửa đổi năm 2006, sau Lời nói đầu là “Chương I. Mục đích và triết lý giáo dục”. Mục đích giáo dục được bộ luật xác định là: Giáo dục phải nhằm hoàn thiện nhân cách con người và giáo dục nên quốc dân khỏe mạnh cả về thể chất lẫn tinh thần đồng thời có đầy đủ phẩm chất cần thiết với tư cách là người làm chủ xã hội - quốc gia hòa bình và dân chủ (Điều 1). Trên cơ sở mục đích lớn lao này, bộ luật cũng xác định “Mục tiêu của giáo dục” (Điều 2) với 5 mục tiêu cụ thể. Xin trích nguyên văn:

Điều 2. Giáo dục để thực hiện mục đích nói trên phải tôn trọng tự do học thuật đồng thời phải đạt cho được những mục tiêu sau:

a. Trang bị văn hóa và tri thức rộng rãi, giáo dục thái độ hướng tới chân lý, nuôi dưỡng đạo đức và tình cảm phong phú đồng thời rèn luyện thân thể khỏe mạnh.

b. Tôn trọng giá trị cá nhân, mở rộng năng lực cá nhân, nuôi dưỡng tính sáng tạo và tinh thần tự lập, tự chủ đồng thời coi trọng mối quan hệ với nghề nghiệp và cuộc sống, giáo dục thái độ tôn trọng lao động.

c. Tôn trọng chính nghĩa và trách nhiệm, bình đẳng nam nữ, tôn kính và hợp tác lẫn nhau đồng thời giáo dục thái độ tham gia vào xây dựng xã hội, đóng góp cho sự phát triển của xã hội một cách chủ động dựa trên tinh thần công cộng.

d. Có thái độ tôn trọng sinh mệnh, coi trọng tự nhiên và đóng góp vào việc bảo vệ môi trường.

e. Có thái độ tôn trọng truyền thống và văn hóa, yêu mến quê hương, đất nước chúng ta, nơi đã nuôi dưỡng những giá trị đó đồng thời giáo dục thái độ tôn trọn nước khác, đóng góp vào hòa bình và sự phát triển của cộng đồng quốc tế”.

Sau “Mục tiêu giáo dục” là các điều luật về “Triết lý học tập suốt đời” (Điều 3), “Bình đẳng cơ hội giáo dục” (Điều 4). Các bộ luật giáo dục khác như “Luật Giáo dục trường học” sẽ nhắc lại các nội dung này một cách cụ thể hơn trong phạm vi trường học.

Như vậy, ta có thể thấy, triết lý giáo dục của Nhật Bản được thể hiện rõ trong tên chương và nằm chủ yếu ở “Mục đích giáo dục” (mục tiêu cao cả, tối thượng của giáo dục, thứ giáo dục cuối cùng phải đi đến, đạt được có tính chất giống như là lý tưởng, hoàn hảo) và “mục tiêu giáo dục” (những mục tiêu cụ thể, đích đến cụ thể cần phải đạt được trên con đường tiến tới mục đích). Triết lý giáo dục này sẽ gồm hai bộ phận hay hai thành tố. Thứ nhất là “hình ảnh xã hội tương lai” hay “hình ảnh xã hội mơ ước”. Đây là xã hội mà nền giáo dục muốn tạo ra, hướng tới để xây dựng và bảo vệ nó. Ở đây, nó được xác định trong bộ luật là “xã hội - quốc gia hòa bình và dân chủ”. Đây là những đặc trưng cơ bản của xã hội được định hình trong Hiến pháp 1946 của Nhật (bản Hiến pháp có ba trụ cột chủ yếu: Hòa bình, dân chủ, tôn trọng nhân quyền).

Thứ hai là “hình ảnh con người mơ ước”. Đó là những con người có khả năng tạo ra xã hội mới, những người mà nền giáo dục mới có nhiệm vụ tạo ra và cũng là người sẽ bảo vệ xã hội mơ ước ở trên. Đặc trưng của con người mơ ước này được “vẽ” ra cơ bản ở “Mục đích”. Đó là “quốc dân” (công dân) khỏe mạnh cả về thể chất lẫn tinh thần đồng thời có đầy đủ phẩm chất cần thiết với tư cách là người làm chủ xã hội -quốc gia hòa bình và dân chủ”.

Những đặc trưng này tiếp tục được phác họa rõ hơn, cụ thể hơn ở phần “Mục tiêu” (Điều 2) nói trên về tri thức, thái độ, đạo đức, tình cảm, năng lực cá nhân, năng lực nghề nghiệp, trách nhiệm…

Đây cho dù là con người mơ ước, con người lý tưởng, con người cần được tạo ra trong tương lai nhưng không phải là con người “chân không” mà là con người cụ thể gắn liền với một xã hội được định hướng cụ thể.